Machtsmisbruik op het werk is dagelijks in het nieuws: schandalen, fraude, omkoping, etc. Recent ook: de #MeToo-berichten. Is hier een psychologische verklaring voor?
Psychologisch kader
Een aantal begrippen uit de psychologie geeft waardevol inzicht in de dynamiek tussen leiders en volgers; de dynamiek van de macht.
Projectie
Van nature projecteren we onze wensen en hoop op de leider. We willen dat een leider structuur schept in onze chaos, duidelijkheid brengt. We willen grip hebben op onze steeds complexere omgeving. Dat vragen we van de leider. Dat kan alleen als we de leider uitzonderlijke gaven toekennen, of ze die nu wel of niet bezitten. Deze perceptie van de volgers kan het zelfvertrouwen van de leider opblazen. De leider gaat steeds meer in zichzelf geloven en narcistische trekjes vertonen. Remmingen vallen weg en primitieve instincten voeren de boventoon, zoeken bevrediging.
Spiegelkant
De andere kant van de medaille: de behoefte van de mens om aandacht van de leider te krijgen, om leuk gevonden te worden. Narcisme van de leider kan dan overslaan op volgers en leidt tot bewondering en imitatie. Het gedrag van de leider wordt de norm, gezien als wenselijk en wordt nagedaan. Zo kunnen er bedrijven ontstaan met haast agressieve managementstijlen.
Slaapwandelaars
Volgens Freud worden wij slaapwandelaars. We worden in vervoering gebracht, als het de leider lukt om een paar dromen te verwezenlijken voor de volgelingen. Zo ontstaat de spiraal van zelfverheerlijking, van grandeur. Het gevoel van alles te kunnen en te mogen. Het kan ook zeer verwarrend zijn om de leider ‘in het echt’ te ontmoeten: immers, er is een ideaalbeeld en mogelijk zelfs een link met iemand uit het verleden.
De dynamiek van leiders en volgers
Volgerschap maakt ondergeschikten dus kwetsbaar. Ook al zijn de volgers intelligent en assertief, zij projecteren en spiegelen zich aan de leider. De leider wordt onrealistische krachten toegedicht.
Als effect hiervan neemt de ervaring van macht toe bij de leider, het testosteronniveau neemt toe en het cortisonpeil daalt. Vervolgens neemt het risicogedrag toe, er is minder neiging naar voorzichtigheid. Dit kan het zelfvertrouwen van de leider steeds verder opblazen.
Grijs gebied
Volgerschap betekent dus ook afhankelijkheid van de leidinggevende. De context is zeer bepalend in welke mate die afhankelijkheid wordt ervaren. De grens tussen bewondering en onwenselijke aanpassing is vaak een grijs gebied en een glijdende schaal. Ligt hier mede een oorzakelijke verklaring voor het machtsmisbruik?
In die zin is volgerschap ten opzichte van leiderschap een verwaarloosd onderwerp en nog weinig bestudeerd. Vreemd eigenlijk, want alle leiders hebben volgers. Mijns inziens de beste en meest nuchtere definitie van leiderschap: “een leider is iemand die volgers heeft”.
Beschaving
Een leidinggevende bestaat dus mede bij de gratie de van volgers, en heeft daar dus een grote verantwoordelijkheid. Als leider moet je je bewust zijn van jouw machtspositie, van wat die machtspositie met je doet en wat dat met je omgeving doet. Een ‘baas’ zou een veilige omgeving moeten willen creëren en zijn of haar medewerkers (volgers) beschermen.
Dat geldt voor iedereen in een (tijdelijke) machtspositie: voor leiders in organisaties, maar ook voor ‘politici, filmproducenten en Vindicaters’. Je bewust zijn van je machtspositie, dat is beschaving.
